Prekariat a polski rynek pracy. Perspektywa współczesna

„Wszyscy miliarderzy na świecie, którzy mają mniej niż 30 lat, odziedziczyli swoje fortuny. Jest to pierwsza fala „wielkiego transferu bogactwa”.¹

Ruphert Neate, The Guardian

„Niezależnie od pochodzenia i rangi wszyscy prekariusze cierpią – ale każdy z nich cierpi samotnie, a cierpienie każdego to zasłużona, indywidualnie wymierzona kara za indywidualnie popełnione grzechy: niedostatek sprytu i wysiłku. Indywidualnie znoszone cierpienia są do siebie uderzająco podobne, niezależnie od tego, czy wywołuje je rosnąca sterta rachunków i faktur za naukę w pobieraną na wyższej uczelni, czy nędza poborów, stowarzyszona z niepewnością dostępnych posad i niedostępnością tych solidnych i pewnych.”²

Zygmunt Bauman

      Pojęcie prekariatu, łączące słowo „niepewność” (ang. precarity – wyrażenie odnoszone najczęściej do niepewności bytowej) z kategorią „proletariatu” (klasa pracująca, która nie posiada środków produkcji), jest kluczowe dla zrozumienia współczesnych dynamik na rynku pracy. Nie jest to jednak, jak proletariat, klasa społeczna, a raczej pojęcie pozwalające opisać problemy, z którymi zmaga się część osób pracujących. Grupa ta obejmuje osoby pozbawione długoterminowego bezpieczeństwa zatrudnienia i stabilnych dochodów. W skład prekariatu wchodzą więc zarówno osoby czasowo bezrobotne, utrzymujące się z dorywczych prac, osoby zatrudniane na krótkoterminowe umowy, osoby na tzw. „śmieciówkach”, osoby migrujące w poszukiwaniu zarobku, jak i pracujące na częściowe etaty lub zmuszane do podpisywania in blanco swojego wypowiedzenia wraz z umową o pracę.³

      Zestawiając powyżej cytat z The Guardian z jednym z elementów definicji prekariatu według prof. Zygmunta Baumana, pragniemy pokazać pewne napięcia w ramach tej kategorii. Osoby objęte skutkami procesu prekaryzacji pracy mają wykształcenie, aspiracje i ambicje, jednak w obecnym kształcie systemów gospodarczych trudno im zgromadzić własny majątek lub znaleźć pracę zgodną z kwalifikacjami i gwarantującą poczucie bezpieczeństwa zatrudnienia. Prekariuszki i prekariusze są karmieni historiami o spektakularnych sukcesach lub o skumulowanym majątku osób z pokolenia ich rodziców, dziadków lub niektórych rówieśników, które zderzane są z poczuciem własnej niemocy wobec sytuacji na rynku pracy czy rozwiązań systemowych. Taka sytuacja może prowadzić między innymi do poczucia braku sensu wykonywanej pracy lub zwiększonego poczucia niepokoju.⁴

Prekariat a polski rynek pracy: Perspektywa współczesna

Z perspektywy współczesnej warto przyjrzeć się kluczowym czynnikom wpływającym na sytuację osób pracujących w Polsce. W ostatnich latach wiele wskaźników ekonomicznych uległo stabilizacji lub poprawie.
Stopa bezrobocia od roku 2015 utrzymywała się na poziomie poniżej 10%. W latach 2020-2024 (styczeń i luty) wynosiła średnio 5.7%.

Wykres 1 Średnia stopa bezrobocia w Polsce w latach 2015- styczeń i kwiecień 2024⁵

Polska przez długi czas znajdowała się wśród państw o najniższej płacy minimalnej. W pierwszej połowie 2018 roku Polska po raz pierwszy dołączyła do grupy państw w których płaca minimalna przekracza 500 euro miesięcznie.⁶

Tabela 1. Miesięczna płaca minimalna w wybranych państwach Unii Europejskiej (EUR); za: Monthly minimum wages – bi-annual data, „Eurostat”, 20.05.2024, https://ec.europa.eu/eurostat, 21.05.2024; Opracowanie własne. *Dane z Wielkiej Brytanii obejmują okres do roku 2020.

W przypadku średniej płacy godzinowej w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 10 osób Polska nadal znajduje się pośród 6 państw Unii Europejskiej w której średnia płaca godzinowa jest najniższa (przed Bułgarią, Rumunią, Węgrami, Łotwą i Chorwacją). Poniżej porównanie sytuacji w 7 wybranych państwach europejskich oraz średnia unijna. 

Tabela 2. Szacowane średnie godzinowe zarobki brutto (EUR) w wybranych państwach Unii Europejskiej, w przedsiębiorstwach zatrudniających 10 lub więcej pracowników za: Labour cost levels by NACE Rev. 2 activity, „Eurostat”, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/, data dostępu: 19.05.2024.

      Z wyliczeń na podstawie danych udostępnionych przez Główny Urząd Statystyczny wynikało również, że w 2016 roku co szósta osoba mieszkająca w Polsce była zatrudniona w oparciu o umowy cywilnoprawne.⁷ Co więcej, dla większości osób objętych takim rodzajem kontraktu, umowa zlecenie lub umowa o dzieło była jedynym źródłem dochodu. Wiąże się to z pozbawieniem dużej części siły roboczej prawa do wielu uprawnień i świadczeń (brak minimalnego wynagrodzenia za nadgodziny, brak prawa do płatnego urlopu, urlopu macierzyńskiego, zwolnienia chorobowego itp.). Większość osób zatrudnionych na umowach śmieciowych deklarowała, iż przejście na tę formę zatrudnienia nie było decyzją dobrowolną, a wynikało z nacisków ze strony pracodawców.⁸ W 2020 roku Polska spadła o 10 pozycji w rankingu elastyczności zatrudnienia, w związku z zaostrzaniem regulacji dotyczących zatrudnienia na czas określony.⁹ Według analizy eksperymentalnych danych Głównego Urzędu Statystycznego, w ostatnim dniu września 2023 r. pracę na podstawie umów zlecenia i pokrewnych wykonywało w Polsce 2,35 mln osób. Spośród nich „992,6 tys. osób równolegle wykonywało pracę kwalifikującą je do pracujących w gospodarce narodowej”.¹⁰ W tej grupien51,3% stanowiły kobiety. Umowy tego rodzaju były głównie wykorzystywane w sektorze prywatnym, który skupiał 89,5% wszystkich zleceniobiorców​.¹¹

      Polki i Polacy przodują w Unii Europejskiej pod kątem liczby przepracowanych tygodniowo godzin.¹² Dane Eurostatu z 2022 roku pokazują, że średnia liczba przepracowanych tygodniowo godzin (w „głównej pracy”) w UE wynosiła 37,5 godzin. Najdłuższe tygodnie pracy odnotowano w Grecji (41.7 godzin), Polsce (40.4 godzin), Rumunii i Bułgarii (po 40,2 godzin). Najkrótsze (godzinowo) tygodnie dotyczyły Holandii (33,2 godzin), Niemiec (35,3 godzin) i Danii (35,4 godzin).¹³ Również biorąc pod uwagę dane z 2023 roku, wśród państw członkowskich dłużej pracują tylko osoby z Grecji (40,9 godzin).

Tabela 3. Średnia liczba godzin przepracowanych tygodniowo w wybranych państwach EU (w głównej pracy) na przestrzeni lat¹⁴

      Dodatkowo, według Eurostatu w 2023 roku średnio 7,1% zatrudnionych osób w UE przepracowywało długie godziny w głównym miejscu swojego zatrudnienia (kategoria ta odnosić się do pracowników, którzy zazwyczaj spędzają 49 godzin lub więcej tygodniowo w pracy). W Unii Europejskiej przodowała w tych kwestii Grecja (11,6%), następnie Cypr (10,4%) i Francja (10,1%). Najniższe wskaźniki odnotowano w Bułgarii (0,4%), na Litwie i Łotwie (po 1,1%). W Polsce odsetek ten wynosił 7,5%.¹⁵  Ciekawej analizy na podstawie danych Eurostatu (które nie są już dostępne online) dostarcza też portal „Trading Economics”. Według danych z grudnia 2021 w Polsce 0,7 miliona osób pracowało w dwóch miejscach („posiadało druga pracę”). Dla porównania we Francji 1,2 miliona w Niemczech 1,7 miliona, na Węgrzech 56 tysięcy.¹⁶

Inną kwestią wpływającą na prekaryjną sytuację wielu Polek i Polaków była i jest emigracja zarobkowa, która eskalowała po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Trudno jest dokładnie określić liczbę wyjeżdżających, gdyż jedynie część wyjazdów była rejestrowana.¹⁷ Pierwsza seria badań, które obejmowały migrację poakcesyjną wskazywała, że migracja w okresie 1 maja 2004 roku – 1 stycznia 2007 roku objęła około 1 milion 100 tysięcy Polek i Polaków. Główny Urząd Statystyczny oszacował, że 1 stycznia 2007 roku „1 milion 950 tysięcy stałych mieszkańców Polski przebywało ponad 2 miesiące za granicą.”¹⁸ Takie szacunki to na ogół dane przybliżone, ze względu na to, że wyjazdy za granicę na pobyt czasowy i powroty zwykle nie są zgłaszane w jednostkach ewidencji ludności. Niektórzy badacze, jak na przykład Marek Okólski przypominają, że dane GUS należy traktować jako „dolną granicę przedziału, w którym mieści się faktyczna liczba [migrantów i migrantek].”¹⁹ Cechy, które odróżniały migrację po przystąpieniu do Unii Europejskiej od poprzednich jej fal to: młody wiek wyjeżdżających (więcej niż połowa, to osoby poniżej 40. roku życia), stosunkowo wysoki odsetek wyjeżdżających bez zobowiązań rodzinnych, coraz wyższy poziom wykształcenia wyjeżdżających oraz coraz lepsza znajomość języków obcych.²⁰

      Dane GUS z 2023 roku dotyczące stałego pobytu w innym kraju (czyli przekraczającego 12 miesięcy) wskazują na ponad 1,5 miliona Polaków i Polek przebywających za granicą w 2022 roku, przy czym liczba ta systematycznie maleje od 2017 roku.²¹ Państwa w których pracuje najwięcej osób, które wyemigrowały z Polski to, kolejno Wielka Brytania i Niemcy, a następnie Holandia i Irlandia. W 2023 roku na emigrację na pobyt stały z wyjechało Polski 9105 osób, w tym ponad 3 tysiące do Niemiec i ponad 2,2 tys. do Wielkiej Brytanii.

Tabela 4 Szacunek emigracji z Polski na pobyt czasowy powyżej 12 miesięcy w latach 2017-2022

Znaczący wpływ na obecny charakter rynku pracy w Polsce miała też fala migrantek i migrantów z Ukrainy. Zainteresowanie Polską znacząco zwiększyło się wśród Ukraińców i Ukrainek w 2014 roku w związku z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną w ich kraju oraz eskalującym konfliktem zbrojnym. Szacunki NBP z 2017 roku wskazywały na ok 900 tysięcy obywateli i obywatelek Ukrainy przebywających w Polsce.²² Charakterystyczny dla tej fali migracji był napływ osób w wieku produkcyjnym, w którym dominowały osoby młode (średnia wieku poniżej 40 lat). Ukraińcy i Ukrainki, którzy przybyli do Polski w tym czasie wykonywali przede wszystkim prace proste, niewymagające wysokich kwalifikacji, a często poniżej swoich kwalifikacji. Szacuje się, że 3/4 pracowników z Ukrainy zajmowało stanowiska niższego szczebla.²³ W dużych miastach osiedlały się częściej osoby z wyższym wykształceniem a część emigracji przyjechała do Polski w celu zdobycia edukacji bądź kontynuacji studiów. Według raportu Urzędu Statystycznego Ukrainy z 2017 roku Polska pozostawała najważniejszym krajem docelowym migracji osób z Ukrainy: blisko 40% całej emigracji z Ukrainy przyjechało do Polski. ^²⁴

      Sytuacja zmieniła się w 2022 roku po brutalnej napaści Rosji na Ukrainę i otwarciu granic dla osób uciekających z Ukrainy. Według Głównego Urzędu Statystycznego 31 marca 2023 r. w Polsce przebywało 997,7 tysiąca mieszkańców Ukrainy objętych ochroną czasową, z czego 65% stanowiły kobiety.²⁵ Łącznie ważne zezwolenia na pobyt w Polsce posiada 1,4 miliona osób pochodzących z Ukrainy.²⁶  W 2023 roku Ukrainki i Ukraińcy stanowili również 69% wszystkich obcokrajowców pracujących w Polsce (697,9 tysiąca). Wykazano, że uczestnictwo osób z Ukrainy w polskim rynku pracy podnosi polskie PKB o 0,3-0,9 punktu procentowego rocznie.²⁷ Niestety regularnie odnotowywano liczne, niekiedy tragiczne w skutkach, przypadki łamania praw pracowniczych pracowników i pracownic z Ukrainy przez polskich pracodawców.²⁸ Ponadto wskazuje się na problem w postaci skomplikowanych i czasochłonnych procedur legalnego zatrudniania pracowników z zagranicy. W debacie publicznej pojawiły się głosy, że czynniki opisane powyżej oraz w wielu przypadkach niskie wynagrodzenia mogą wpłynąć na odpływ pracowników z Ukrainy przebywających w Polsce do Niemiec czy Czech.²⁹ Ostatnio eksperci wskazują też, na możliwość odpływu pracowników z Ukrainy z Polski w kontekście konieczności odbudowy powojennej. Pozostałe grupy pracowników z zagranicy w Polsce to osoby pochodzące z Białorusi, które stanowią 11,5% cudzoziemców pracujących w Polsce, z Gruzji 2,7%, z Indii 1,8%, a z Mołdawii 1,4%.³⁰

      Warto zaznaczyć, że w 2016 roku saldo migracji w Polsce (po raz pierwszy w udokumentowanej historii) stało się dodatnie i liczba osób przybywających do Polski systematycznie wzrasta. GUS szacuje, że na koniec października 2023 r. udział cudzoziemców w ogólnej liczbie wykonujących pracę wyniósł 6,6%, przybywających z ponad 150 państw.³¹ W 2023 roku do Polski przybyło na stały pobyt 16,7 tysiąca osób, a 9,9 tysiąca wyemigrowało z kraju. Wśród osób emigrujących do Polski najwięcej (88,9%) przybyło z państw europejskich, 5% z Azji, 4,8% z Ameryki Północnej i Południowej, 1% z Afryki i 0,3% z Australii i Oceanii. Główne państwa pochodzenia emigrantów do Polski na stały pobyt w 2023 roku to Ukraina, a następnie Niemcy, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone.³²  Zmiany te można wiązać między innymi z sytuacją polityczną za granicą i procesami remigracyjnymi.

      Innym wyzwaniem, związanym z obecnością pracowników imigranckich w Polsce może być kwestia „starzejącego się społeczeństwa”. Według danych GUS z 2021 roku, w 2050 roku populacja 60+ ma stanowić aż 40% ludności w Polsce, co będzie stanowić duży problem zarówno z perspektywy systemów emerytalnych, systemów opieki jak podaży siły roboczej.³³

      Kolejnym z wyzwań na polskim rynku pracy jest też sytuacja pracujących kobiet. Według danych Eurostatu średnia nieskorygowana luka płacowa na 2022 rok (gender pay gap) dla 27 państw członkowskich Unii Europejskiej wynosiła 12,7%, a dla Polski 7,8% (1% dla sektora publicznego i 14% dla sektora prywatnego).³⁴ Dane Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń za rok 2023 wskazywały natomiast na lukę wynoszącą 14,9%.³⁵ Znacznie szerzej skalę nierówności ukazuje wskaźnik gender overall earnings gap (biorący pod uwagę nie tylko średnie wynagrodzenie za godzinę pracy kobiet i mężczyzn, ale też średnią liczbę opłacanych przepracowanych godzin pracy w miesiącu i stopę zatrudnienia dla danej grupy wiekowej wśród kobiet i mężczyzn).³⁶ W roku 2014 (ostatni rok publikacji tego wskaźnika przez Eurostat), kiedy luka płacowa w Polsce wynosiła 7,7%, gender overall earnings gap wynosił aż 31,5% (średnia unijna wynosiła ponad 38%).³⁷ Różnica w wynagrodzeniach jest w Polsce większa wśród osób pracujących w niepełnym wymiarze godzin (10%). Według danych Eurostatu największa różnica w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn (27,6%) dotyczy sektora finansów i rachunkowości oraz informacji i komunikacji (24,8%), w którego zakres wchodzi między innymi sektor IT. OBW wskazuje natomiast, że problem ten w największym zakresie dotyczy osób najlepiej wykształconych (wykształcenie wyższe magisterskie inżynierskie – 28%) i na stanowiskach dyrektorskich (27,5%). Najmniejsza luka płacowa w Polsce występuje wśród osób posiadających wykształcenie gimnazjalne, średnie i pomaturalne oraz pracujących na stanowiskach juniorskich i niższego stopnia.³⁸

      Szacowany okres aktywności zawodowej kobiet w Polsce zwiększył w latach 2010-2022 z 29 lat do 32 lat (pomimo obniżenia wieku emerytalnego kobiet do 60 lat od w 2017 roku). Dla porównania średni szacowany czas aktywności zawodowej kobiet w Unii Europejskiej wzrósł w tym samym okresie z 31 lat do 34. Od 2010 roku obniżył się też odsetek kobiet biernych zawodowo (w wieku 25-54 lata): z 23% do 17% w 2022 roku. Mimo tego Polki wciąż plasują się jednak w pierwszej dziesiątce wśród krajów UE pod względem najkrótszego czasu pozostawania na rynku pracy.³⁹

      Ekspertki wskazują, że obecność kobiet na polskim rynku pracy oraz jego recepcja wyznaczone są w znacznym stopniu przez transformację systemową i regulacje między innymi w zakresie wieku emerytalnego.⁴⁰ Na sytuację kobiet na rynku pracy istotnie wpływa też często trudny powrót na rynek pracy po urodzeniu dziecka oraz nieproporcjonalne obarczenie ich nieodpłatną pracą opiekuńczą.⁴¹ Przez obowiązki związane z pracą opiekuńczą, globalnie, kobiety decydują się na zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin znacznie częściej niż mężczyźni.⁴² Wskaźnik zatrudnienia kobiet w Polsce maleje również wraz ze wraz ze wzrostem liczby posiadanych przez nie dzieci. GUS wskazuje, że w Polsce wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 25-49 lat ogółem wyniósł w 2022 r. 81%, a kobiet w tej samej grupie wieku będących matkami małego dziecka (w wieku poniżej 6 roku życia) – 71%. W przypadku mężczyzn ta różnica jest znacznie mniejsza – wskaźnik zatrudnienia mężczyzn ogółem w wieku 25-49 lat wyniósł 91%, a mężczyzn będących ojcami małego dziecka – 85%.⁴³

O autorkach:

Prof. UAM dr hab. Iwetta Andruszkiewicz

Ukończyła studia na kierunkach: politologia i ekonomia. W latach 1996-2000 odbyła studia doktoranckie na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Stopień doktora uzyskała na podstawie rozprawy doktorskiej poświęconej zjawisku bezrobocia wśród kobiet w Polsce. Autorka kilkudziesięciu artykułów naukowych i publikacji dotyczących tematyki społeczno-ekonomicznej z uwzględnieniem roli kobiet. na rynku pracy. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół polityki społecznej i ekonomicznej, wokół fundamentalnych praw kobiet na rynku pracy oraz kwestii równouprawnienia kobiet i mężczyzn jako warunku istnienia kultury demokratycznej. W aktualnej pracy naukowo-badawczej stara się porównać teorię z praktyką realizowaną w krajach Unii Europejskiej. Beneficjentka programów unijnych pt. „Komercjalizacja wyników badań naukowych drogą do sukcesu zawodowego kobiet naukowców”, a także realizatorka programu unijnego „Bez Barier – równe szanse na rynku pracy w wieku 50+” oraz projektu współfinansowanego przez Unię Europejską: „Staże i szkolenia praktyczne pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych w przedsiębiorstwach”. Uczestniczka specjalistycznego programu wsparcia dla przedsiębiorstw w obszarze design. Laureatka konkursu organizowanego przez Fundację Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w ramach projektu „Partycypacja kobiet w nauce i gospodarce”. Organizatorka kilkudziesięciu konferencji naukowych krajowych i międzynarodowych. Ekspertka dla strony rządowej, samorządowej oraz fundacji i stowarzyszeń.

Dr Eliza Kania

Doktora nauk społecznych w zakresie nauk o polityce i specjalistka w zakresie komunikacji badań naukowych. Od 2019 roku mieszka w Londynie i pracuje na Brunel University of London. Jest również członkinią jednostki Brunel Public Policy, która koncentruje się na wykorzystywaniu badań naukowych w procesach tworzenia polityk publicznych przez decydentów politycznych i komisje parlamentarne. Jej zainteresowania badawcze obejmują kwestie pracy kobiet oraz proces prekaryzacji pracy i emancypacyjne ruchy społeczne.

Przypisy do tekstu:

[1]All billionaires under 30 have inherited their wealth, research finds, R. Neate, “The Guardian”, 3 kwietnia 2024, https://www.theguardian.com/business/2024/apr/03/all-billionaires-under-30-have-inherited-their-wealth-research-finds, data dostępu: 08.04.2024.
[2]Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, G. Standing, Warszawa 2014, s. 221.
[3] Ibidem. Standing zaznacza, że nie wszyscy prekariusze i nie wszystkie prekariuszki to osoby poszkodowane przez system, dla niektórych brak stabilności zatrudnienia jest wyborem.
[4]Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, G. Standing, op. cit., s. 66.
[5] Ibidem.
[6] Minimum wages, „Eurostat”, http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Wages_and_labour_costs, 25.05.2016. https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/inflacja-w-polsce-wzrost-cen-w-i-kw-2020-r-a-rpp/tbehxwd; Monthly Minimum Wages, „Eurostat”, data dostępu: 22.02.2020, https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=earn_mw_cur&lang=en, data dostępu: 08.03.2020;
[7] W końcu to policzono: co szósty Polak pracuje na śmieciówce, S. Czubkowska, J. K. Kowalski, „Gazeta Prawna”, 30 października 2014, http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/832119,umowy-co-szosty-polak-pracuje-na-smieciowce.html, data dostępu: 25.05.2016.
[8] Ibidem.
[9]Kodeks pracy zbyt sztywny. Polska spadła w rankingu, „Rzeczypospolita”, A. Cieślak-Wróblewska, 30 stycznia 2020, https://www.rp.pl/Praca/301309874-Kodeks-pracy-zbyt-sztywny-Polska-spadla-w-rankingu.html, data dostępu:  20.02.2020.
[10]Rocznik Statystyczny Pracy 2023,  „Główny Urząd Statystyczny”, 11 grudnia 2023, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyczny-pracy-2023,7,8.html, data dostępu: 11 maja 2024.
[11]Wykonujący pracę na podstawie umów zlecenia i pokrewnych w Polsce we wrześniu 2023 r., ”Główny Urząd Statystyczny”, 15 maja 2024, https://stat.gov.pl/statystyki-eksperymentalne/kapital-ludzki/wykonujacy-prace-na-podstawie-umow-zlecenia-i-pokrewnych-w-polsce-we-wrzesniu-2023-r-,16,3.html, data dostępu: 30.05.2024.
[12] Ile godzin pracuje się w Europie? Polska wśród krajów, w których najwięcej, „Tvn24”, 11 kwietnia 2014, http://tvn24bis.pl/wiadomosci-gospodarcze,71/ile-godzin-pracuje-sie-w-europie-polska-wsrod-krajow-w-ktorych-najwiecej,417623.html, 25.05.2016; How many hours do Europeans work per week?, „Eurostat”, 25 stycznia 2018, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/DDN-20180125-1, data dostępu: 25.02.2019; Average number of usual weekly hours of work main job, „Eurostat” https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Hours_of_work_-_annual_statistics, data dostępu 20.05.2024.
[13] How much time per week do Europeans usually work? „Eurostat”, 20 września 2023, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/w/ddn-20230920-1, data dostępu: 15.05.2024.
[14] Ibidem.
[15]EU workers: 7.1% worked 49 hours or more a week in 2023, “Eurostat”, 1 maja 2024, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240501-1#:~:text=In%202023%2C%207.1%25%20of%20employed,more%20per%20week%20at%20work, data dostępu: 15 maja 2024.
[16]European Union – Employed persons with a second job: 25 years or over, “Trading Economics”, https://tradingeconomics.com/european-union/employed-persons-with-a-second-job-25-years-or-over-eurostat-data.html, data dostępu: 16 maja 2024.
[17]Migracje i imigranci w Polsce – skala, podstawy prawne, polityka, J. Godlewska, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu „EAPN Polska – razem na rzecz Europy Socjalnej”, http://www.eapn.org.pl/expert/files/Migracje%20i%20imigranci%20w%20Polsce-skala,%20podstawy%20prawne,%20polityka.pdf, data dostępu: 25.05.2016.
[18] Ibidem.
[19] Ibidem.
[20] Ibidem, s. 71-73.
[21]Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji długookresowych w latach 2017-2022, „Główny Urząd Statystyczny”,https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-zagraniczne-ludnosci/informacja-o-rozmiarach-i-kierunkach-emigracji-dlugookresowych-w-latach-2017-2022,18,1.html, data dostępu: 18.05.2024.
[22]Obywatele Ukrainy pracujący w Polsce – raport z badania Badanie zrealizowane w 2017 r., „Narodowy Bank Polski”, I. Chmielewska, G. Dobroczek, A. Panuciak, Warszawa 2018, https://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2018/obywatele-Ukrainy-pracujacy-w-Polsce-raport.pdf
[23]Roczna pensja w dwa i pół miesiąca. Oto dlaczego Ukraińcy pracują w Polsce, „Forbes”, 18 lipca 2019, https://www.forbes.pl/gospodarka/zarobki-ukraincow-w-polsce-sa-do-pieciu-razy-wyzsze-niz-na-ukrainie/hw8xnqk, data dostępu: 21.02.2020.
[24]Obywatele Ukrainy pracujący w Polsce – raport z badania Badanie zrealizowane w 2017 r., I. Chmielewska, G. Dobroczek, A. Panuciak, op. cit.
[25]Mieszkańcy Ukrainy objęci ochroną czasową, „Główny Urząd Statystyczny”, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-zagraniczne-ludnosci/mieszkancy-ukrainy-objeci-ochrona-czasowa,19,1.html, data dostępu: 20 maja 2024.
[26]Obywatele Ukrainy w Polsce – aktualne dane migracyjne, „Urząd do Spraw Cudzoziemców”, 24 lutego 2024, https://www.gov.pl/web/udsc/obywatele-ukrainy-w-polsce–aktualne-dane-migracyjne2, data dostępu: 20 maja 2024.
[27] Ukraińcy zmienili polski rynek pracy i zwiększyli PKB, „Obserwator Finansowy”, M. Bielach, 10 czerwca 2019, https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/wskazniki-ekonomiczne/ukraincy-zmienili-polski-rynek-pracy-i-zwiekszyli-pkb/?smclient=ee5ed24c-cd33-4f08-9ad4-0bd7b4eead67&utm_source=salesmanago&utm_medium=email&utm_campaign=default, data dostępu: 21.02.2020.
[28]Pracodawcy wykorzystują Ukraińców. Lawinowy wzrost skarg do PIP, K. Nowakowska, „Gazeta Prawna”, 17 stycznia 2018, https://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/1098177,pracodawcy-wykorzystuja-ukraincow-lawinowy-wzrost-skarg-do-pip.html, data dostępu: 21.02.2020; Ukrainiec zasłabł w pracy. Polska szefowa porzuciła go w lesie. Mężczyzna nie żyje, P. Żytnicki, „Wyborcza.pl Poznań”, 24 czerwca 2019, https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,24928385,zwloki-mlodego-ukrainca-w-lesie-wywiozla-go-polska-szefowa.html, data dostępu: 21.02.2020;  Nie żyje Oksana Kharchenko – Ukrainka, której pracodawca nie pomógł, gdy miała udar, A. Lehmann, „Wyborcza.pl Poznań”, 13 stycznia 2020, https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,25593369,nie-zyje-oksana-kharchenko-ukrainka-ktorej-pracodawca-nie.html, data dostępu: 21.02.2020.
[29]Ukraińcy mogą za chwilę wyjechać. Pojadą do Czech i Niemiec, „Business Insider”, 11 czerwca 2019, https://businessinsider.com.pl/twoje-pieniadze/praca/ukraincy-pracujacy-w-polsce-czy-wyjada-do-niemiec/38fcykz, data dostępu: 21.02.2020.
[30]Cudzoziemcy wykonujący pracę w Polsce w październiku 2023 roku, „Główny Urząd Statystyczny”, 9 kwietnia 2024, https://stat.gov.pl/statystyki-eksperymentalne/kapital-ludzki/cudzoziemcy-wykonujacy-prace-w-polsce-w-pazdzierniku-2023-roku,15,11.html, data dostępu: 20 maja 2024.
[31] Ibidem.
[32]Główne kierunki emigracji i imigracji na pobyt stały w latach 1966-2023, „Główny Urząd Statystyczny”, 8 lipca 2023, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-zagraniczne-ludnosci/glowne-kierunki-emigracji-i-imigracji-na-pobyt-staly-w-latach-1966-2023,4,2.html, data dostępu: 20 maja 2024.
[33]GUS: Polska starzeje się coraz szybciej, Sytuacja osób starszych w Polsce w 2021 roku, „Główny Urząd Statystyczny”, 30 listopada 2021, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/osoby-starsze/osoby-starsze/sytuacja-osob-starszych-w-polsce-w-2021-roku,2,4.html, data dostępu: 20 maja 2024; M. Kucharczyk, GUS: Polska starzeje się coraz szybciej, 30 grudnia 2021, https://www.euractiv.pl/section/praca-i-polityka-spoleczna/news/gus-starzy-ludzie-starzy-zus-emerytury-60-emeryci-rencisci-emerytura-renta/, data dostępu: 30 maja 2024.
[34]Gender pay gap statistics, „Eurostat”, marzec 2024, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Gender_pay_gap_statistics#Gender_pay_gap_levels_vary_significantly_across_EU, data dostępu: 20 maja 2024.
[35]Luka płacowa w 2023 roku, „Wynagrodzenia.pl”, 29 stycznia 2024, https://wynagrodzenia.pl/artykul/luka-placowa-w-2023-roku, data dostępu: 20 maja 2024.
[36]Gender pay gap in unadjusted form, “Eurostat”, 28 lutego 2024, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_05_20__custom_11480411/default/table?lang=en, data dostępu: 21.05.2024
[37]Uniwersalna koncepcja prekariatu? Wybrane aspekty krytyki feministycznej, E. Kania, s. 68, w: Kobiety w ponadpaństwowej przestrzeni publicznej (red.) Natasza Lubik-Reczek, Toruń 2020.
[38]Luka płacowa w 2023 roku, „Wynagrodzenia.pl”, op. cit.
[39] Za: I. Andruszkiewicz podczas prezentacji „Razem w społeczeństwie. Perspektywa kobiet”, Senat RP, Warszawa 12 czerwca 2024; https://m.youtube.com/watch?v=Jlr6oFQMT9s, dane za: Raport SDG- 2023, Kobiety na drodze zrównoważonego rozwoju, Główny Urząd Statystyczny, https://raportsdg.stat.gov.pl/Raport_SDG_2023.pdf?trk=public_post_comment-text
[40]Polityka równości. Polskie realia, I. Andruszkiewicz, Poznań 2017, s. 169.
[41]Career and Family (…), C. Goldin, op. cit.
[42]Women and Flexible Working. Improving Female Employment. Outcomes in Europe, A. Silim, A. Stirling, Londyn 2014, s. 11.
[43] Za: I. Andruszkiewicz podczas prezentacji „Razem w społeczeństwie. Perspektywa kobiet”, Senat RP, Warszawa 12 czerwca 2024; https://m.youtube.com/watch?v=Jlr6oFQMT9s, dane za: Raport SDG- 2023, Kobiety na drodze zrównoważonego rozwoju, op. cit.