Kapitał intelektualny Polski

Opracowanie niniejsze nie będzie zwieńczone konkluzją pokazującą, jaka jest wartość kapitału intelektualnego (KI) Polski mierzona w miliardach euro i jak ona się ma do analogicznych wartości dla innych krajów. Powód jest banalny: nikt dotychczas nie wypracował jednej powszechnie znanej metodologii pomiaru kapitału intelektualnego, która pozwala na wycenę tej wartości w pieniądzu. Nie oznacza to jednak, że rozważania na temat kapitału intelektualnego Polski należy porzucić.

Celem niniejszego opracowania jest zwrócenie uwagi przedsiębiorców, decydentów i liderów na kilka ważnych aspektów związanych z wyzwaniami prorozwojowymi dla Polski:

1. Przeszłość Polski już zależy i nadal będzie zależała od efektywności inwestycji w kapitał intelektualny. Wynika to między innymi z globalnych trendów, a także z malejącej dostępności siły roboczej w Polsce (z powodu niżu demograficznego).
2. Polska staje się coraz mniej konkurencyjna w globalnej konkurencji z powodu rosnących płac w Polsce. Atrakcyjność inwestycyjna Polski będzie mogła być kontynuowana tylko, jeśli w Polsce będą ulokowane miejsca pracy o wysokiej wartości dodanej. Koszty pracy w Polsce dla przemysłów o niskiej wartości dodanej są już obecnie wyższe niż w innych krajach regionu, na przykład w Rumunii.
3. Inwestycje w kapitał intelektualny dają efekty z dużym opóźnieniem i wykraczają poza ramy czasowe jednej a nawet dwóch pełnych kadencji Sejmu RP. Dobrym przykładem jest tutaj likwidacja gimnazjów, której efekty w postaci niższych kompetencji społecznych uczniów są dostrzegane dopiero po ponad 5 latach.
4. Znajomość przyczyn i efektów wzrostu kapitału intelektualnego może skłonić decydentów do podejmowania decyzji opartych na dowodach. Na przykład w wielu krajach na świecie obowiązek szkolny rozpoczyna się w wieku 6 lat, choć badania naukowe wykazują, że skutki takiej zmiany (w stosunku do rozpoczynania nauki przez siedmiolatków) mają wiele pozytywnych efektów. W związku z tym wiara w wyniki nauki powinna silniej motywować liderów do unikania populistycznych decyzji.

Czym jest kapitał intelektualny?

Kapitał intelektualny to termin, który występuje w literaturze ekonomicznej od co najmniej kilkudziesięciu lat. Chociaż może być kojarzony ściśle z intelektem jakiejś osoby lub nawet grupy, to jednak należy go kojarzyć z szeroko rozumianymi aktywami niematerialnymi. Pojęcie KI powstało jako uzupełnienie i dopełnienie tak zwanego kapitału bilansowego/księgowego, czy też materialnego. Pod koniec XX wieku zaobserwowano rosnącą lukę pomiędzy kapitalizacją wielu spółek, a ich wartością księgową, za którą kryły się przede wszystkim aktywa materialne takie jak nieruchomości, wyposażenie fabryk, zapasy materiałów w magazynach itd. Naukowcy uznali, że czas najwyższy przyjrzeć się ponownie definicji kapitału, która sięga swoimi korzeniami XIX wieku, czyli czasów gospodarki industrialnej, kiedy to kapitał materialny, surowce oraz kapitał finansowy stanowiły siłę napędową szybko rozwijających się gospodarek Zachodu. Teraz już nie trzeba nikogo przekonywać, że o szansach rozwojowych organizacji, ale także całych regionów i krajów nie decydują zasoby materialne. Jest wiele krajów które postawiły na stary, dziewiętnastowieczny model gospodarki i albo mocno z tego powodu cierpią (Rosja z pewnością nie jest tego dobry przykładem zważywszy na to, jak wrażliwa jest na sankcje Zachodu w zakresie dostępu do nowoczesnych technologii – przemysł lotniczy, sektor finansowy, przemysł wydobywczy, mikroprocesory). Inne kraje rozumieją, że na dłuższą metę poleganie na dziewiętnastowiecznym modelu biznesowym nie da im szans rozwojowych (tutaj przykładem są niektóre kraje Zatoki Perskiej, które silnie inwestują w sektor usług jako uzupełnienie wobec ciągle wysokich dochodów pochodzących z eksportu ropy i gazu ziemnego).

Wśród alternatywnych wobec „kapitał intelektualnego” określeń w literaturze przedmiotu pojawiają się takie określenia jak:

• aktywa wiedzy (knowledge asstes),
• wartości niematerialne (intangibles),
• aktywa intelektualne (intellectual assets).

Żadne z tych określeń nie oddaje w pełni istoty zagadnienia – każde z nich zawiera w sobie niedoskonałości i nieścisłości. Na przykład w przedsiębiorstwach przemysłowych, a więc niekojarzonych w pierwszej kolejności z gospodarką opartą na wiedzy, zaawansowana technologicznie linia produkcyjna w fabryce mikroprocesorów jest „aktywem wiedzy” – co prawda materialnym, lecz jednocześnie „intelektualnym” ze względu na zaawansowaną wiedzę, jaka była potrzebna do jej wyprodukowania. Innym przykładem są technologie informatyczne: ilość serwerów w firmie nie jest skorelowana z jej wydajnością. 

Czym jest kapitał intelektualny kraju?

Kapitał intelektualny kraju to koncepcja odnosząca się do zasobów niematerialnych, które przyczyniają się do rozwoju i konkurencyjności gospodarki. Jest to szerokie pojęcie, które obejmuje wiedzę, umiejętności, innowacyjność oraz zdolności intelektualne obywateli i instytucji, a także struktury i mechanizmy wspierające wykorzystanie tych zasobów w celu generowania wartości dodanej. Definicja KI jest koncepcją całkowicie subiektywną. Nie ma obiektywnych mierników kapitału intelektualnego. Lepszym określeniem od słowa kapitał jest potencjał. Podobnego zdania są eksperci Nowego Klubu Paryskiego (ang. New Club of Paris), którzy uważają, że KI to więcej niż suma wiedzy mieszkańców i polega na osiąganiu efektów synergii. Liczy się także identyfikowanie, tworzenie oraz wykorzystywanie szans, które pojawiają się wewnątrz, jak i w otoczeniu powiatu. Kapitał intelektualny to inaczej intelektualny materiał – wiedza, informacja, własność intelektualna, reputacja, relacje, zaufanie. O wartości kapitału intelektualnego decyduje to, jakie korzyści może przynieść w przyszłości. Kapitał intelektualny kraju to właściwości i atrybuty mieszkańców, przedsiębiorstw, instytucji, organizacji, społeczności i jednostek administracyjnych, które są obecnymi i potencjalnymi źródłami poprawy przyszłego dobrobytu społecznego oraz wzrostu gospodarczego. „Kapitał intelektualny można zdefiniować jako połączenie zasobów niematerialnych oraz działań, które pozwalają organizacji dokonać transformacji zasobów materialnych, finansowych oraz ludzkich w system zdolny do tworzenia wartości dla interesariuszy” [World Bank Institute, 2012]. W literaturze przedmiotu najczęściej autorzy posługują się następującym podziałem kapitału intelektualnego [Grant, 1996]:

1. Kapitał ludzki.
2. Kapitał strukturalny – związany (w przypadku przedsiębiorstw) z niematerialnymi atrybutami, które „pozostają” w nim gdy opuszczają je pojedynczy pracownicy[1]. Wśród tego typu zasobów możemy wyróżnić m.in. kulturę organizacyjną.
3. Kapitał relacyjny – związany z otoczeniem (przedsiębiorstwa).

Autorzy „Raportu o kapitale intelektualnym Polski” definiują KI Polski jako ogół niematerialnych aktywów ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, regionów, instytucji i procesów, które odpowiednio wykorzystane mogą być źródłem obecnego i przyszłego dobrostanu kraju [Raport o kapitale intelektualnym Polski, 2008]. Według ekspertów Banku Światowego Kapitał Niematerialny (Intangible Capital) stanowi 58% bogactwa w krajach o niskich dochodach. Pozostałą część stanowi kapitał produkcyjny (produced capital) (16%) oraz kapitał pochodzący z zasobów naturalnych (26%) takich jak ziemia uprawna, lasy, zasoby podziemne [The World Bank, 2006]. W krajach rozwiniętych udział kapitału niematerialnego jest większy, ale nawet suma 58% dla krajów o niskich dochodach jest znacząca. Podobnie w badaniach S. Ferreiry i K. Hamiltona stwierdzono, że kapitał intelektualny ma największy wpływ na poziom bogactwa – przekracza 60%. Różnice pomiędzy kapitałem materialnym pochodzącym z zasobów naturalnych oraz kapitałem ludzkim wyjaśniają zaledwie 20-43 procent zmienności produktywności pracowników. Jednak przy zastosowaniu koncepcji kapitału niematerialnego zamiast kapitału ludzkiego zróżnicowane czynników produkcji wyjaśni już 967% wariancji w produktywności pracowników [Ferreira i Hamilton, 2010].

Jak postrzegać kapitał intelektualny Polski?

Kapitał intelektualny kraju nie powinien być utożsamiany z jego silnymi stronami i szansami rozwojowymi (analiza SWOT), chociaż mają obie koncepcje wiele wspólnego. KI kraju jest w dużej mierze wynikiem wewnętrznych działań i polityk (np. edukacja, badania i rozwój, innowacje), choć może być także wspierany przez zewnętrzne współprace i inwestycje. Nie można też pomijać znaczenia czynników miękkich takich jak kultura (zarówno rozumiana jako kultura danego kraju, jak też dziedzictwo i twórczość kulturalna). Kapitał intelektualny kraju jest pojęciem bardziej analitycznym i opisowym, które pomaga zrozumieć, jakie zasoby niematerialne posiada dany kraj i jak mogą one wspierać jego rozwój.

Problem opóźnień czasowych

Należy także zwrócić uwagę, że przy opisie kapitału intelektualnego bardzo ważne jest rozróżnienie pomiędzy nakładami, procesami oraz wynikami/efektami. Na przykład, jeśli w danym kraju dużo inwestuje się w szkolenia dla nauczycieli (aby podnieść ich kompetencje), to jest to nakład, który powinien przynieść jakieś pozytywne efekty w przyszłości – ale ich jeszcze nie widzimy. Procesem będzie tutaj udział nauczycieli w procesie doskonalenia zawodowego (mierzony na przykład liczbą kursów zakończonych w danym roku przypadającą na jednego nauczyciela). A efektem może być średni wynik polskich uczniów w międzynarodowych testach kompetencji PISA za kilka lat. Nie trzeba więc udowadniać, że kluczowe znaczenie przy pomiarze kapitału intelektualnego ma branie pod uwagę dużych opóźnień czasowych pomiędzy nakładami, procesami i wynikami. Z tego powodu inwestowanie w te elementy kapitału intelektualnego jest wymagające, ponieważ przynosi wymierne korzyści po wielu latach. Właśnie dlatego inwestycje w kapitał intelektualny są trudniejsze do przeprowadzenia niż inwestycje innego rodzaju na przykład w infrastrukturę, zmiany w obszarze ochrony środowiska czy rolnictwa.

Elementy kapitału intelektualnego Polski

Jak wcześniej wskazano nie ma jednej powszechnie uznawanej struktury, ani definicji kapitału intelektualnego. Trzymając się ogólnych ustaleń, które mówią o KI jako niematerialnym zbiorze zasobów mających  mieć pozytywny wpływ na rozwój danego kraju w dłuższej perspektywie, należy wyróżnić następujące elementy kapitału intelektualnego (strukturę):

1. System edukacji:

• jakość nauczania i nauczycieli,
• infrastruktura, zasoby finansowe i materialne,
• jakość edukacji i wyniki uczniów,
• dostępność i równość w edukacji,
• efektywność i zarządzanie systemem edukacji,
• innowacje i adaptacja do zmian,
• społeczne i ekonomiczne korzyści z edukacji.

2) Badania naukowe (B+R):

• nakłady na badania i rozwój,
• zasoby ludzkie w nauce i przedsiębiorstwach prowadzących badania naukowe,
• infrastruktura badawcza,
• wyniki badań naukowych – publikacje, patenty,
• współpraca i partnerstwa w obszarze badań i rozwoju,
• efektywność i wpływ badań na rozwój gospodarczy,
• polityki i strategie B+R.

3) Społeczeństwo wiedzy (knowledge society):

• struktura demograficzna (piramida wieku),
• wykształcenie z podziałem na różne grupy społeczne,
• kapitał społeczny i sieci współpracy – spójność społeczna, otwartość na innowacje, otwarcie na inne grupy społeczne (dominacja kapitału społecznego, pomostowego, czyli nienastawionego na znajomych i rodzinę, lecz na osoby spoza tego kręgu),
• kreatywność społeczeństwa – skłonność do tworzenia innowacji w różnych obszarach, także innowacji społecznych rodzinek aktywności w internecie itd.,
• cyfryzacja i dostęp do usług cyfrowych,
• przemysły kreatywne,
• regulacje i polityki wspierające społeczeństwo wiedzy,
• konsumpcja i produkcja treści kulturalnych i cyfrowych,
• dostępność i partycypacja w kulturze.

4) Wizerunek kraju i internacjonalizacja zasobów:

• internacjonalizacja przedsiębiorstw i ekspansja zagraniczna,
• wizerunek kraju zagranicą – reputacja, zdolność do przyciągania międzynarodowych imprez i inwestycji,
• internacjonalizacja systemu nauki i edukacji,
• inwestycje zagraniczne.

5) Środowisko naturalne i społeczne:

• poziom przestępczości,
• ekologia,
• stopień zanieczyszczenia środowiska,
• dostępność przyrody.

W ramach każdego z powyższych obszarów można zdefiniować od kilku do kilkunastu wskaźników i nie jest to zbyt trudne wyzwanie dla ekspertów z danej dziedziny. Celem niniejszego opracowania nie jest tworzenie kolejnej listy kilkudziesięciu wskaźników pomiarowych, z których większość jest dostępna w statystykach krajowych lub międzynarodowych. Chodzi przede wszystkim pokazanie tego, czym jest KI „z lotu ptaka” dotyczący KI intelektualnego Polski. Należy zwrócić uwagę, że mówiąc o kapitale intelektualnym, nie można bagatelizować znaczenia kapitału „twardego” – materialnego. Szczególnie warto zwrócić uwagę na znaczenie infrastruktury komunikacyjnej, która z natury nie może być uznana za element kapitału intelektualnego, ale jest silnie wspierającym elementem, ponieważ pozwala na zwiększenie dostępności zasobów niematerialnych.

Jak mądrze inwestować w kapitał intelektualny Polski?

Oto podstawowe zasady, którymi warto kierować się w inwestycjach w KI:

1. Nie należy zbytnio przywiązywać się do wartości i porównań z innymi krajami. Na przykład Norwegia jest bardzo uzależniona od energii odnawialnej głównie dlatego, że posiada olbrzymie zasoby wody w rzekach górskich, które dostarczają energii elektrycznej. Skopiowanie takiego modelu systemu w Polsce jest niemożliwe.
2. Taka sama wartość wskaźnika (np. innowacji nowych dla rynku) może znaczyć zupełnie coś innego w krajach takich jak Finlandia, w których istnieje wiele globalnych firm i w krajach słabiej rozwiniętych.
3. Wskaźniki kapitału intelektualnego przedstawiają i wyjaśniają przyczyny sukcesów krajów na szczycie list rankingowych, lecz nie są dobre dla pomiaru szans na awans krajów znajdujących się na dole rankingu. W szczególności zachęcają kraje „odrabiające opóźnienia” (ang. catching-up), do których należy Polska. Indeksy potwierdzają to, co mówią wskaźniki ekonomiczne, lecz niewiele pomagają decydentom z krajów z dołu rankingów. Indeksy potwierdzają silną pozycję tych, którzy już odnieśli sukces.
4. Zakomunikować interesariuszom spodziewany efekt. Obecnie w Polsce zmiany raczej koncentrują się na „usuwaniu wad powstałych w poprzednich latach”. Na przykład działania na rzecz podniesienia statusu nauczyciela obecnie skierowane są raczej na likwidację czynników negatywnych, które są odpowiedzialne za niski status nauczyciela – a to nie to samo, co zapewnienie wysokiego statusu nauczyciela (na przykład niski status nauczyciela w społeczeństwie obecnie wynika z niskich płac, ale… na wysoki status nauczyciela składa się w dużej mierze wysoki poziom wykształcenia, co z kolei wymaga działań mających na celu przyciągnięcie najlepszych absolwentów polskich uczelni do zawodu nauczyciela).
5. Postawić na konkurencję w każdym wymiarze – bardzo często sektor publiczny organizuje różnego rodzaju konkursy na rozwiązanie problemu. Rozwiązanie danego problemu jest powierzane jakiemuś instytutowi resortowemu lub agencji rządowej. W innowacyjnej gospodarce testowanie kilku rozwiązań jednocześnie jest najlepszym sposobem na uzyskanie najlepszego rezultatu. Zasada konkurencji powinna także obejmować rekrutację na stanowiska w sektorze publicznym (konkursy).
6. Nie należy przeceniać znaczenia funduszy dla spodziewanego efektu – bardzo często zauważalny jest brak korelacji pomiędzy wysokością nakładów, a wysokością efektów w interwencjach publicznych. Na przykład w swoim czasie w Polsce wydano znaczne środki na zakup tablic interaktywnych chociaż nie zauważono żadnego pozytywnego wpływu na jakość nauczania pomocy tej technologii.
7. Tam, gdzie możliwe wprowadzić zasady konkurencji i konkursy nawet, jeśli będzie to oznaczało odcięcie od funduszy publicznych dla instytucji publicznych finansowanych bezpośrednio z budżetu państwa. Słuszność tego podejścia można zauważyć bardzo często, gdy niskobudżetowe pomysły powstałe w garażu deklasują rozwiązania wygenerowane przez sektor publiczny, czego najlepszym przykładem jest obniżenie kosztów lotów w kosmos dzięki wprowadzeniu do branży kosmicznej prywatnych przedsiębiorstw. Wszędzie tam, gdzie możliwe należy upowszechniać kult kompetencji (merytokracja). Polska jest krajem o tak dużej liczbie aktywnej zawodowo ludności, że praktycznie na każde stanowisko w sektorze prywatnym i publicznym można znaleźć co najmniej kilku kandydatów. Na przykład na stanowisko Dyrektora do spraw HR (LinkedIn, Pracuj.pl) zgłasza się obecnie w Polsce około 150 kandydatów. To doskonały dowód na to, że Polska dysponuje olbrzymimi zasobami kompetencji i kapitału ludzkiego, chociaż nie zawsze są one należycie wykorzystywane, ponieważ nie są organizowane konkursy otwarte na zatrudnianie kompetentnych pracowników.
8. Nie należy iść na skróty w tworzeniu programów wsparcia publicznego dla innowacji. Relacja pomiędzy innowacjami, a rozwojem gospodarczym nie jest zawsze taka sama – wiele zależy od kontekstu danego kraju lub regionu [Bilbao-Osorio, Rodrı´guez-Pose, 2004]. Pomimo trwających już 50 lat badań nie udało się ustalić, w jaki sposób inwestycje publiczne mogą przyczynić się do wzrostu efektów badań naukowych, wzrostu liczby patentów, wzrostu innowacji i wzrostu dobrobytu [Crespi, Geuna, 2008].
9. Nie należy zakładać, że dla każdego wskaźnika lub poziomu nasycenia istnieje jakiś optymalny lub docelowy pułap. W kapitale intelektualnym najważniejsze są interakcje pomiędzy różnymi obszarami.
10. Należy większą uwagę przywiązywać do miękkich czynników takich jak kapitał społeczny. W szczególności badania naukowe wykazują, że w krajach, w których duże znaczenie ma tak zwany pomostowy kapitał społeczny, rozwój gospodarczy przyspiesza. Kapitał pomostowy dotyczy budowania więzi pomiędzy sieciami społecznymi. Już od wczesnych lat należy w Polsce uczyć dzieci zaufania do osób spoza rodziny, spoza najbliższego otoczenia, aby później te kody kulturowe przeniosły się do biznesu i gospodarki.
11. Należy wzmocnić finansowanie kultury. Kultura i aktywność kulturalna są czynnikami prorozwojowymi. Na wielu płaszczyznach pozwalają na poprawę zdrowia psychicznego mieszkańców, dostarczają treści do innowacyjnych produktów cyfrowych, wspierają kreatywność w innych obszarach gospodarki (design, inżynieria i in.).
12. W politykach publicznych należy zwiększyć nacisk na współpracę różnych ogniw systemu. Przeciwieństwem tego postulatu jest tak zwana „Polska resortowa”. W funduszach europejskich zasada ta już jest od dawna realizowana – promowane są konsorcja różnych podmiotów w różnych krajach (np. w ramach programu Erasmus). Taką samą zasadę można wprowadzić w Polsce, gdzie więcej zadań publicznych byłoby realizowanych we współpracy pomiędzy różnymi podmiotami. Innym sposobem na zwiększenie intensywności współpracy jest zasada stosowana na przykład w zamówieniach w przemyśle zbrojeniowym USA. W niektórych zamówieniach zarezerwowana jest część kontraktu dla przegranego w danym konkursie, (np. jeśli Boeing wygra konkurs na wybudowanie jakiegoś rodzaju broni dla US Army, to przegrany w konkursie Lokheed Martin ma zagwarantowane 25% realizacji takiego kontraktu). W ten sposób w społeczeństwie i gospodarce promuje się zasadę współpracy, w ramach której nikt nie jest w pełni wygrany i nikt nie jest w pełni przegrany – a to jest fundament budowy kapitału społecznego w Polsce, którego poziom jest bardzo niski, co dowodzą badania z 2015 roku, które przeprowadził autor niniejszego opracowania. Wykazano wówczas, że Polska traci 281 mld zł PKB z powodu niskiego poziomu zaufania pomiędzy przedsiębiorcami (patrz: https://serwisy.gazetaprawna.pl/msp/artykuly/868149,brak-zaufania-w-biznesie-kosztuje-nas-miliardy-zlotych.html); Fazlagić, 2015).

O autorze: 

prof. dr hab. Jan Fazlagić

Profesor zwyczajny Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu oraz szkoleniowiec i konsultant. Od 1997 roku zajmuje się naukowo pomiarem wartości niematerialnych i kapitału intelektualnego.  Kierował projektem „Sztuczna inteligencja jako megatrend kształtujący edukację” w Instytucie Badań Edukacyjnych. Niedawno ukazała się jego najnowsza książka pt. „Szkoła przyjazna kreatywności. Czynniki sukcesu” (Wyd. Difin, 2023). Kierował opracowaniem Strategii Oświatowej Miasta Poznania 2030. Autor 20 książek i kilkuset artykułów naukowych i popularnonaukowych. Prezes Fundacji ARTEVITAS popularyzującej arteterapię w biznesie. Więcej informacji na: Fazlagic.pl

Bibliografia:

Bilbao-Osorio, B., Rodrı´guez-Pose, A., 2004, From R&D to innovation and economic growth in the EU. Growth and Change, 35(4).
Crespi, G., Geuna, A., 2008, An empirical study of scientific production: A cross country analysis, 1981–2002, Research Policy.
Fazlagić, J., 2012, Czy Twoja firma jest innowacyjna? Jak poszukiwać innowacji w sektorze usług? Podpowiedzi, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, ISBN 978-83-7585-158-8.
Fazlagić, J., 2010, Know-how w działaniu! Jak zdobyć przewagę konkurencyjną dzięki zarządzaniu wiedzą, Helion, Gliwice.
Fazlagić, J. 2015, Kapitał społeczny i Zaufanie w Biznesie, Wydawnictwo AFiB Vistula Warszawa.
Fazlagić, J., 2018, Kapitał Intelektualny w Polskich Powiatach, wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.
Rybiński, J. Fazlagić. A. Wodecki, 2010, Go Global! Raport o innowacyjności Polskiej Gospodarki 2011, Współautor, Uczelnia Vistula, Warszawa.
World Bank Institute: Knowledge Assessment Methodology (KAM), 2012, Knowledge Economy Index (KEI) and Knowledge Index (KI), KAM booklet and associated  User Guide, Published under the Knowledge for Development (K4D) program of the World Bank.
Grant, R.M, 1996, Towards Knowledge-based theory of the firm, Strategic Management Journal, 17.
Raport o kapitale intelektualnym Polski, 2008, Warszawa, [online] http://kramarz.pl/Raport_2008_Kapital_Intelektualny_Polski.pdf [11.09.2015].
The World Bank, 2006, Where Is The Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century, Washington D.C.
Ferreira, S., & Hamilton, K, 2010, Comprehensive wealth, intangible capital, and development. The Scandinavian Journal of Economics, 112(2), 339-363. https://doi.org/10.1111/j.1467-9442.2010.01699.x

Przypis do tekstu:

[1] W literaturze przedmiotu bardzo często stosuje się zabieg opisowy: „wszystko to, co zostaje w firmie na koniec dnia…” (as the pool of knowledge that stays with the firm at the end of the working day). Jest to jednak określenie nieprecyzyjne, ponieważ kultura organizacyjna nie może istnieć bez ludzi. Można się zgodzić, że trafnym przykładem kapitału strukturalnego są patenty, procedury, systemy zarządzania, bazy danych itp.